O działalności na tym terenie prokuratora krzyżackiego znajdujemy informacje dopiero w dokumentach z lat sześćdziesiątych XIV w. (niejaki Rudolf i Janusz Kollin). Wówczas zamek był widownią ciężkich walk z Litwinami, co podaje kronika Wiganda. W roku 1361 książę litewski Kiejstut dokonał całkowitego zniszczenia grodu, a załoga broniąca się do końca w gdanisku została wzięta do niewoli . Podobny opis pochodził również z 1366 r. Według niego Kiejstut także spalił zamek, a załoga broniła się w gdanisku. Jednak znajdujemy pewien nowy szczegół. Gdanisko zostało zdobyte, gdy Litwini podpalili załadowane drewnem i smołą statki, co spowodowało ucieczkę stamtąd załogi krzyżackiej. Nie wspomina się natomiast o niewoli załogi krzyżackiej, choć podkreślono, że zachowali życie. Zbieżność opisu walk, ten sam prokurator (Janusz Kollin) każą domyślać się, że jeden z tych opisów jest po prostu amplifikacją z innego źródła tego samego wydarzenia . Trudno ustalić dokładną datę tego najazdu. Ostrożnie można przyjąć, że nastąpił przed 1367 r., ale raczej bliżej 1361, a najpewniej właśnie wtedy, gdyż w roku 1367 komtur bałgijski i jednocześnie wójt natangijski Ulryk Fricke nadał mieszkańcom spod zamku piskiego („incolis ante castro Johannisburg") przywilej na wolne rybołówstwo, bartnictwo i myślistwo. Wiemy więc, że zamek był już odbudowany, a wśród świadków wymieniony został ponadto prokurator piski Janusz, zapewne więc ten sam Kollin, uwolniony już z niewoli.

Od Wiganda dowiadujemy się, że osada ta istniała, już wcześniej i straszliwie ucierpiała na skutek wspomnianego najazdu litewskiego W przywileju z 1367 r. owi wierni mieszkańcy spod zamku piskiego otrzymali prawo pełnego rybołówstwa we wszystkich jeziorach, bagnach i rzekach, z wyłączeniem jezior Roś ('Warsen) i Nidzkiego (Nederi). Natomiast prawo myślistwa dotyczyło obszaru od rzeczki Ruczaj (Kerwiecken) po granicę z Litwą. Następnie przez dłuższy czas brak jest źródeł co do dalszych losów tej osady. Od początku była to więc osada o charakterze wyraźnie służebnym wobec zamku, nastawiona na eksploatację puszczy i wód, ale przynajmniej od 1367 r. z ludnością wolną, prawdopodobnie o statusie zagrodników.

Pierwsza próba ustalenia granicy Krzyżacy-Mazowsze-Litwini w 1379 r.

Udało się natomiast Krzyżakom osiągnąć początkowo korzystniejszy przebieg granicy na odcinku Ełk - Biebrza. Potwierdzają to warunki układu granicznego, jaki podpisało Mazowsze z Litwą w 1358 r. Granicę tę ustalono wówczas według linii: Kamienny Bród (.Kamyonibrod)-Rajgród (Raygrod)-rzeka Netta (Metha)-Biebrza. Nie uwzględniono więc ustaleń z Krzyżakami w 1343 r. Z tego można wnioskować, że Zakon osiągnął wcześniej w pertraktacjach z Mazowszem korzystniejsze dla siebie warunki (nie licząc się z Litwą). Jednak układ z 1343 r. dla tego obszaru okazał się tylko wstępny (orientacyjny), tym bardziej że państwo krzyżackie także miało jeszcze nieuregulowane granice z Litwą. Z kolei Mazowszanie w pertraktacjach z Litwą uzyskali dla siebie korzystniejszy układ granic. W obu przypadkach nie były to jednak ustalenia trwałe.
Ciągle pozostawała niewytyczona granica Prus z Litwą. Obszar między dwoma państwami stał się bezludnym, puszczańskim pustkowiem. Pierwsza próba rozgraniczenia tego obszaru miała miejsce w 1379 r.

Ustalono wówczas jedynie obszary wolne od wzajemnych napadów oraz wyznaczono tereny puszczańskie do wolnej eksploatacji. Od strony litewskiej były to obszary nad Niemnem i Podlasie, mianowicie Wołkowysk, Suraż, Drohiczyn, Mielnik, Bielsk, Brańsk i Kamieniec, zaś od krzyżackiej: okręg ostródzki, szczycieński, olsztyński, jeziorański i Gunlauken (okolice Wartemborka). Wolność eksploatacji puszczy (rybołówstwo, bartnictwo, myślistwo, wyręb) obejmowała wyznaczone wyżej granice, a dla ziemi grodzieńskiej miała sięgać nie dalej niż sześć mil od Niemna, zaczynając milę od punktu zwanego Per lam (Przełom) do miejsca zetknięcia z okręgiem wołkowyskim.
Tym samym więc i południowa puszcza jaćwieska (oraz prawie cała galindzka) stała się jakby strefą neutralną,
nawet gdyby zostali tam złapani przez wojsko mieszkańcy wyznaczonych stref, to mieli być wypuszczeni wraz z należną im główszczyzną (Wergeld).

Zamek piski, a więc również wymieniona osada, był świadkiem słynnego przejazdu po tamtejszych jeziorach i rzekach wielkiego mistrza Winryka von Kniprode w 1379 r. Zaś jesienią 1392 r. załoga zamku przyjmowała ucztą znakomitych gości krzyżackich w czasie jednej z rajz na Litwę prowadzonych przez wielkiego marszałka Engelhardta Rabege. Można domyślać się, że nie były to sprzyjające okoliczności rozwoju tej osady, tym bardziej że Pisz znalazł się na jednej z dróg wyprawowych na obszar Wielkiego Księstwa Litewskiego. Niespokojny był również przełom XIV i XV w. O napiętych stosunkach prokuratora z Polakami w 1405 r. donosił wielkiemu mistrzowi komtur bałgijski.

Ustalenie granicy: Prusy Książęce, Korona Królestwa Polskiego, Wielkie Księstwo Litewskie w 1545 r.

Proces ustanawiania granicy trwał do 1545 r. W międzyczasie powstało wiele układów granicznych w latach 1331, 1343, 1422, 1435, 1437, a następnie 1532. Zygmunt August jako wielki książę litewski 19 marca 1545 r. wyraził zgodę na pomiary granicy, poczynając od Kamiennego Brodu. Komisje rozpoczęły pracę 9 września. Pod wpływem Zygmunta Augusta komisarze litewscy wyrazili zgodę na punkt wskazany przez Prusaków. Ci zaś natychmiast postawili w pobliżu znany z literatury i istniejący do dzisiaj SŁUP GRANICZNY. Powstał w 1545 na trójstyku Prus Książęcych, Korony Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego jako pamiątka po wytyczeniu granic między tymi państwami.

Uwarunkowania wpływające na hamowanie osadnictwa Wielkiej Puszczy

Niepewną, sytuację pogłębiły kolejne wojny z Polską i Litwą. O przygotowaniach księcia Witolda do napaści na Prusy donosił komturowi Bałdze w czerwcu 1409 r. właśnie prokurator piski. Ten niepokoił się, podejrzewając, że nastąpi napad na jego zamek jeszcze pod koniec wojny w styczniu 1411 r.
Podobny niepokój wystąpił podczas kolejnej wojny, tzw. wojny głodowej w 1414 r. i później jeszcze - w czasie trwającego rozejmu w 1418 r., kiedy komtur ostródzki donosił wielkiemu mistrzowi o zbrojeniu się Polaków i zamiarze zaatakowania Pisza. Nic też dziwnego, że osadnictwo wówczas wcale się nie rozwijało.

Uwarunkowania wpływające na rozwój osadnictwa Wielkiej Puszczy

Momentem zwrotnym okazał się układ w Mełnie, czyli zawarcie pokoju z Polską i Litwą w 1422 r. Wtedy rozpoczęła się zorganizowana akcja kolonizacyjna na tym obszarze.

Pierwsze przywileje lokacyjne wydano w 1428 r., ich wystawcą był komtur bałgijski i wójt natangijski Jost Strupperger, choć za wiedzą i wolą wielkiego mistrza Pawła von Rusdorfa. Wszystkie wystawiono prawdopodobnie łącznie tego samego dnia. Były to przywileje dla Sokołów Górskich, Lisaków, Kowalewa oraz dla Bełcząc i Białej. Dwie ostatnie osady były wsiami czynszowymi zamieszkanymi przez chłopów czynszowych, zaś trzy wcześniejsze to dobra służebne w posiadaniu drobnego rycerstwa, zwanego następnie wolnymi lub po staropolsku ziemianami.

Zaledwie więc 5 osad na 15 istniejących (bez Pisza) otrzymało przywilej. O trwających wówczas dalszych pomiarach mamy informację z listopada 1428 r. Wówczas też mieszkańcy jakichś dóbr „in der Wildnis" zwracali się do komtura bałgijskiego o nadanie im prawa chełmińskiego, a nie prawa magdeburskiego. Prośbę spełniono, wszystkie bowiem nadawane wtedy dobra i wsie otrzymały prawo chełmińskie. W 1429 r. przywileje otrzymały kolejne osady: Turowo i prawdopodobnie Rakówko.

************************

Na tym zakończył się pierwszy okres wydawania przywilejów, przyszedł bowiem ponownie czas niepokojów, czas wojny w latach 1431—1435. Już w 1428 r. pojawiły się pierwsze sygnały o niepokojach na granicy z Mazowszem. W czasie wojny prokurator piski dbał o wyposażenie zamku i wystawienie odpowiednich punktów wartowniczych na granicy. W znacznej mierze wykorzystywał tutaj ludność miejscową, czasami owi osadnicy zasłużyli się w swej działalności, jak np. znany nam Paszko (Paskeń) i Rakowski (.Rekoffsky) wysłani z misją na Mazowsze do Łomży w 1431 r. W 1433 r. doszło nawet do jakichś starć w puszczy, prawdopodobnie w rejonie Pisza, z Litwinami oraz Mazowszanami pod wodzą mazowieckiego wielmoży Strumiłły (Stromylo).

************************

Przed 1436 r. duże nadanie w rejonie późniejszej wsi Drygały otrzymał Marcin Drygał (Marcin Drigall), nie znamy jednak tego przywileju. Prawdopodobnie nadano mu część 60-łanowej dąbrowy znad jeziora Swentczk, wymienionej w 1424 r. Trudno jednoznacznie orzec, czy Marcin Drygał to wspomniany wówczas Marcin z Pisza. W każdym bądź razie otrzymał oddzielne i to bogate nadanie. Dobra jego liczyły przynajmniej 91 łanów na niewiadomym prawie (aczkolwiek zapewne chełmińskim, bo takim sam się posługiwał).

Z pewnością w 1437 r. istniały dobra służebne Włosty. Potwierdza to wprost dokument regulujący granicę państwa krzyżackiego z Mazowszem. Włosty (hereditatem Wlosch) leżały bowiem nad samą granicą w lesie Dambrowa. Po raz drugi wymieniono je w przywileju lokacyjnym Skarżyna.
w 1452 r. jako Flost. Włostom przywilej wystawiono dopiero w 1471 r.
Wkrótce powstała sąsiednia osada Łodygowo. Przywilej dla niej wystawiono, tak jak dla Włost, dopiero w 1471 r. i w nim też podkreślono starożytność granic [granice wyznaczone przez olchę (niem. grenzen wie von aldersher beweyset seyn)]. Natomiast już w dokumencie o granicy z 1437 r. mowa była o lesie zwanym Lodwici (silva dicte Silva Lodwici), położonym na zachód od Włost. Nazwa lasu odpowiada późniejszej nazwie wsi: Lodwigowen, Ludwigowen, Loviken. Najprawdopodobniej jednak jej założyciele przybyli zza granicy mazowieckiej - z Czarnowa i Mazowa, które powstały w 1443 r. i zwano je wówczas Ludwigów las lub Lodwigowo. Wszystkie te wsie zawdzięczały więc nazwę pobliskiemu lasowi. Mamy również potwierdzenie funkcjonowania dwóch kolejnych osad: Kaliszek i Rakowa. Obie wystąpiły w dokumencie z 1424 r.

W latach czterdziestych XV stulecia wzmogły się pretensje Mazowszan do Krzyżaków o uciekających poddanych do Prus. Niejako odpowiedzią na to były kolejne przywileje. I tak w 1445 r. wydano przywileje lokacyjne wsi czynszowych Kocioł i Liski oraz dóbr służebnych Jeże i Giętkie. W przypadku Jeży nadania dokonał komtur Eberhard von Wesenthau dla Stańka Jeżko (Stancke Jeschko) i jego braci.

W 1448 r. przywilej otrzymały dobra służebne w Pożegach. Wystawcą był komtur Eberhard von Wesenthau, który nadał 10 łanów Andrzejowi Pożedze i jego bratu Stanisławowi (.Andres Possega und Stenczel). Dobra były na prawie magdeburskim z obowiązkiem jednej służby zbrojnej.

W 1449 r. przywilej otrzymały dobra służebne w Myszkach. Wystawił go komtur Eberhard von Wesenthau dla Klimka Myszki (.Klimka Mifika). Było to nadanie na 13 łanów w Dąbrowie, położonych między Skrodzkim, Galindia.pl, {➚} Ryszard Wojciech Pawlicki. { Z dziejów Ziemi Piskiej: Tej wsi już nie ma } Zalesiem i Pomianami oraz Dmusami po obu stronach rzeki Barbenfliess. Klimek otrzymał prawo magdeburskie z obowiązkiem jednej służby wojskowej, a ponadto 15 lat wolnizny od płużnego.

Zalesie w 1449 r. posiadał niejaki Janik (Genichen) i już w 1465 r. nazywano jego dobra Zaleschen (Saleschen). Przywilej wystawiono dopiero w 1472 r. niejakiemu Łazarzowi. Natomiast Pomiany i Dmusy były prawdopodobnie osadami młodszymi.

Były to więc zupełnie nowe dobra, natomiast nie były takimi niektóre z wymienionych przy określaniu granic Myszek. Można bowiem przyjąć, że wspomniane Skrodzkie (a w takim razie i Zalesie) leżały w granicach wspomnianych 60 łanów dąbrowy nad jeziorem Święcek, które nadano mieszkańcom z Pisza, m.in. Boguszowi, a właśnie Skrodzkie określano w 1449 r. jako Bogusch. Nie zachował się żaden przywilej lokacyjny tej osady, z późniejszych źródeł wiadomo, że pierwotnie miała 9 łanów na prawie magdeburskim z obowiązkiem połowy służby.

Na tym kończą się przywileje wystawione do wojny trzynastoletniej (1454-1466),
poza jednym wyjątkiem, mianowicie Piszem. Osada ta początkowo powstała jako osada bartnicza, funkcjonowała zapewne na zasadzie wsi zagrodniczej, z wolną ludnością posiadającą co najwyżej niewielkie zagrody (ogrody), z prawem wolnego bartnictwa, rybołówstwa i myślistwa.

W sumie pierwszy okres kolonizacji prokuratorii piskiej był imponujący. Powstało łącznie prawdopodobnie 77 osad do 1465 r, w tym i miasto (wcześniej osiedle bartnicze), 6 wsi czynszowych, 1 osada młyńska Rada i aż 69 dóbr służebnych. Zagospodarowany został prawie zupełnie obszar wokół Kumielska, Drygał i Białej, nieco słabiej wokół Pisza i Różyńska.

Pomiany otrzymały przywilej w 1480 r. z nich wykształciły się dwie osady: Jebramki i Czyprki; zaś osady Dmusy i wydzielone z nich Pełki przywilej otrzymały w 1495 r. od komtura bałgijskiego Hieronima von Gebesattel na prawie magdeburskim, 10 łanów położonych „zu Palke" między Dmusami, Jeziorem Borowym (Barben See) i Myszkami (Misker).

Przywilej dla Zalesia (Zaleschen, Saleschen) wystawiono dopiero w 1472 r. niejakiemu Łazarzowi.

W roku 1452 komtur Henryk Solner von Richtenberg nadał Janikowi Wielkiemu (Grosse Jennichen) z Pawłocin (von Pavlotzin) 45 łanow na prawie magdeburskim z obowiązkiem trzech służb zbrojnych. Dobra istniały już zapewne w czasach jego poprzednika („unsern forfarn") Eberharda von Wesenthau. Był to Skarżyn, dobra leżące w Dąbrowie między Włostami, Wojnami, Lipińskimi oraz Jeziorem Borowym (Barbensee) oraz

W 1473 r. prokurator piski Ulryk von Ottenberg za zgodą komtura Flacha von Schwartzburg wystawił przywilej Kurczątkom. Nadanie otrzymał niejaki Trojan na 30 łanach bez określonego prawa (potem traktowane jako magdeburskie.

Monety otrzymały przywilej od komtura Flacha von Schwartzburg w 1474 r.

W 1480 r. przywilej otrzymały kolejne dobra służebne, zwane następnie Karpinem. Wystawcą dokumentu dla Bartosza Rakowskiego Bartusch Rekoffzkeń) był komtur Flach von Schwartzburg. Bartosz otrzymał 19 łanów na prawie magdeburskim; majątek znajdował się w Dąbrowie między Jeziorem Borowym, Dmusami (Dimussen), Skarzynem (Scarzyner), Szłapiami i Rogalami (Rogaller) z obowiązkiem jednej służby zbrojnej.

W 1486 r. komtur Erazm von Reitzenstein nadał 41 łanów na prawie magdeburskim w Różyńskiem nad Jeziorem Borowym. Otrzymali je Jerzy Mussik (George Mussick), Piotr Karczmarz (.Pioter Krueger) i Brożej Moel- iinecht (.Brozian Moelknecht) z obowiązkiem jednej służby zbrojnej. Tak powstały Guty Różyńskie, określane wcześniej jako Boszkowo ("Boskouy") . Niedługo potem powstały inne Guty, zwane obecnie Starymi Gutami. Nastąpiło to w 1495 r. za sprawą nadania komtura Hieronima von Gebesattel. Wówczas Mikołaj Gut (Nicolay Guttenri) otrzymał 21 łanów puszczy ("Wiltnis") na prawie magdeburskim z obowiązkiem jednej służby zbrojnej.

W 1509 r. prokurator piski von Kołbitz wystawił umowę kupna dla Michała ze Szkód (Michał von Scoderi) na 6 łanów na prawie magdeburskim, położonych między jeziorem Roś a Pilchami. Były to Bielice. O tym, że dobra zobowiązano do połowy służby wojskowej dowiadujemy się z kolejnego kontraktu z roku 1516. Wówczas Michał Pożgla (Michel Poschgla) kupił dodatkowy 1 łan i 6 morgów łąki przy jeziorze Roś na pomoc swojej służbie.

Także w 1509 r. Jerzy von Kolbitz poświadczył sprzedaż dóbr Wawrzyńcowi Marchewce (Vor- ffersintz Marcheffka). Był to 20-łanowy las w pustkowiu pomiędzy prokuratorią piską i ełcką, pomiędzy Gorczycami po stronie ełckiej i Kurczątkami po piskiej, nadany na prawie magdeburskim z obowiązkiem jednej służby rycerskiej". Dobra zwano potem Marchewkami. Między 1540 a 1579 r. nastąpił podział dóbr w Marchewkach, mianowicie z dawnych 20 łanów wydzielono 1C na majątek Rogale Małe.

W 1511 r. umowę kupna otrzymali Litwini Jan Doioaicz, Aleksy Litewski, Stańko Jurkowicz i jeszcze jeden Stańko (Jhaen Doxcytz. Allexy Littawschky, Stanek Jurkouitz, Stancky) na 8 łanów na prawie magdeburskim z obowiązkiem połowy służby rycerskiej. Dobra leżały między Marchewkami, dobrami Marcina Langhemda (Mertin Lanckhemde), czyli Borkam: w prokuratorii ełckiej, jakimś Sutkowem (Sutkowa) i Dybowem (Dibouere). Wolniznę otrzymali na tak długo, jak będą spłacać dobra (10 lat). Te dobra to Kibisy. Wymieniono przy ich granicy dwa nieznane wcześniej majątki Dybowo, jakieś Sutkowo, czyli zapewne Taczki.

Dybowo, majątek na 16 łanach na prawie magdeburskim, kupili w 1514 r. Józef, Jan, Piotr, Maciej Kołodziej, Stańko, inny Jan, Mikołaj, drugi Stańko i jeszcze jeden Jan (Joseph, Jhaen, Peter, Matz Kolodzey, Stannick, Jhaen, Micolay, Stanek, Janny), wszyscy z Różyńska (aussem Roschinsken), z obowiązkiem jednej służby zbrojnej. Oprócz tego otrzymali oni 0,5 łanu nadmiaru w Różyńskiem, a dobra leżały pomiędzy Gutami (Boflker), Kurczątkami, Marchewkami i Cierniami.

Osada na terenie wsi Taczki istniała już w 1507 r. Wówczas nabyło tutaj kilka łanów dwóch Litwinów: Jan I Maciej Taczkowicze (Janen, Mattis Tatzkoitz Littauen). Wieś jeszcze w 1511 roku występowała pod nazwą Sutkowo (Sutkowa), ale stosunkowo szybko - od nazwiska osadników - pojawiła się nazwa Taytzken, Taytzker, która później przyjęła formę Tatzken. Przywilej na te dobra wystawiono dopiero w 1481 r. .

Do nieznanych wcześniej osad zaliczyć należy ponadto Wojny i Lipińskie, obie przywilej otrzymały również w 1471 r.